De Finse schrijfster Sofi Oksanen put voor haar romans uit de dramatische geschiedenis van Estland. Enige kennis van de politieke ontwikkelingen die Estland in de twintigste eeuw heeft doorgemaakt, is dan ook vereist om die romans, zoals Zuivering, te lezen: hoe het land na de Oktoberrevolutie van 1917 zijn onafhankelijkheid afkondigde en de republiek uitriep, hoe het geleidelijk onder de invloed van Sovjet-Rusland kwam, hoe het in 1941 door nazi-Duitsland bezet werd, hoe het vanaf 1944 opnieuw door Sovjet-Rusland werd ingelijfd en ten prooi viel aan russificatie en stalinisering, waarbij duizenden Esten werden geliquideerd of naar Siberië gedeporteerd. Haar romans schetsen een beeld van een land, Estland, dat niet alleen aan de vernietiging van de totale oorlog ten onder gaat, maar ook door verraad en leugenachtigheid verscheurd wordt.

Tegelijk toont Zuivering de complete misvatting die in totalitaire ideologieën schuilt. Het leven van de mensen staat niet volledig in het teken van politieke opvattingen – of die nu naar links neigen dan wel naar rechts. Mensen worden gedreven door emotionele banden van familiale en vriendschappelijke aard: ze vinden elkaar leuk of niet, ze zijn aan elkaar gehecht of niet, ze houden van elkaar of ze kunnen elkaar niet uitstaan. Deze emoties reiken doorgaans veel dieper dan zogenaamd politieke overtuigingen. De wreedheid van totalitaire systemen ligt erin dat ze mensen de kans geven om hun wederzijdse haat politiek te vertalen. Mensen vereffenen lang lopende vetes door de ander politiek verdacht te maken: ‘Ik weet niet of mijn buurman een ware bolsjewiek is.’ Hoe huiveringwekkend ver mensen daarin gaan, legt Zuivering bloot: ‘Ik betwijfel of mijn zuster zich aan de voorgeschreven regels van de partij houdt.’ Zodra iemand van verraad beschuldigd wordt, is in totalitaire regimes het verdict al gevallen.

Oksanen is een meester in het scheppen van een beklemmende sfeer. Ze doet dit door situaties te verwoorden op een heel zintuiglijke, lichamelijke manier. Zoals in de volgende zin: ‘Het leek alsof ze de weg naar het dorpshuis over de snee van een bijl liep.’ Die beklemmende sfeer hangt ook samen met de ervaring dat het verleden helemaal niet voorbijgegaan is, maar integendeel terugkeert. En dat het woord ‘zuivering’ macabere bijbetekenissen heeft, daarvan zijn we elke dag getuige, nu Oekraïne gezuiverd wordt van het neonazisme.

Sofi Oksanen, Zuivering. Anthos, 2009, 340p.

Geconfronteerd met de dagelijkse oorlogsbeelden, grijp ik naar het verhaal Alles stroomt. De Joodse auteur Vasili Grossman werd in 1905 geboren in de Oekraïnse stad Berdytsjiv – van de meer dan 20.000 Joden in die stad ten westen van Kiev bleven er na de oorlog nauwelijks 100 over. Tijdens de oorlog trekt Grossman als oorlogscorrespondent mee met het Rode Leger. In die functie bereikt hij samen met de Russische troepen Treblinka, het door de nazi’s ontmantelde en achtergelaten vernietigingskamp, waar vermoedelijk 800.000 mensen omgebracht werden. Grossmans verslag werd tijdens het proces van Neurenberg als bewijsmateriaal gebruikt.

Maar Alles stroomt is geen verheerlijking van de Russische overwinning op nazi-Duitsland. Integendeel, Grossman stelt Stalin gelijk met Hitler en breekt ook met de mythe als zou Lenin alleen maar zuivere bedoelingen gehad hebben en de communistische revolutie door Stalin verknoeid zijn. Het vrouwelijk hoofdpersonage uit de roman vertelt de gruwelijke geschiedenis die bekend staat als Holodomor, het door Stalin georganiseerde voedseltekort, waardoor in Oekraïne, de graanschuur van de wereld, miljoenen mensen omkwamen van de honger. Bovendien rekent Grossman af met de mystiek van de Russische ziel: de zogenaamde zachtmoedigheid ervan is volgens hem geschapen en getekend door duizend jaar slavernij, ze is een volgzaamheid die wacht op het juiste moment om zich te wreken. Dit alles verklaart waarom de romans van Grossman in de Sovjet-Unie verboden waren en ze pas jaren na zijn dood (in 1964) in het Westen konden worden gepubliceerd.

Alles stroomt: de titel is een vertaling van de Griekse spreuk ‘panta rhei’, die aan Heraclitus toegeschreven wordt. Alles verandert, je kunt geen twee keer in dezelfde rivier stappen. Grossman heeft wel wat bedenkingen bij deze opvatting, die alles lijkt te relativeren en te onderwerpen aan de tand des tijds. Hij spot ermee: ‘Ja, alles stroomt, alles verandert, je kunt niet tweemaal in dezelfde transporttrein stappen.’ Volgens Grossman hebben we nood aan onveranderlijke principes: ‘vrijheid is het hoogste goed, er bestaat op de hele wereld geen doel waarvoor vrijheid mag worden opgeofferd.’ Die vrijheid is tijdens de geschiedenis van Rusland, door het tsarendom en door het totalitaire bewind van Lenin en Stalin, gedood.

Vasili Grossman, Alles stroomt. De Geus, 2009, 224p.

Weinig historische figuren spreken zo tot de verbeelding als Leonardo da Vinci. Na jaren van omzwervingen door de Italiaanse landstreken, waarbij de rivaliserende steden Milaan, Firenze en Rome een beroep deden op zijn geniale vaardigheden als schilder en architect en ingenieur en beeldhouwer, aanvaardt hij op hoge leeftijd de uitnodiging van Frans I, de koning van Frankrijk, om plannen te ontwerpen voor de verfraaiing en uitbreiding van kastelen aan de Loire. Aan die drie laatste jaren van Leonardo’s leven, van 1516 tot 1519, heeft de Franse schrijfster Michèle Desbordes een fictief verhaal gewijd.

Leonardo wordt er samen met zijn leerlingen, Melzi en Salai, ondergebracht in een ruim landhuis niet ver van de rivier, waar een oudere vrouw uit de streek, Tassine, belast is met de dagelijkse zorg. Tussen de vermoeide meester en de bejaarde dienster groeit een stille genegenheid. Hij vraagt zich af wat er zal overblijven van al zijn bemoeienissen, zijn studies en uitvindingen en hij vreest dat ze het lot beschoren zijn van Jezus en de apostelen uit Het Laatste Avondmaal: ‘flauwe tinten, vervaalde kleuren, uitgedoofde ogen, doder dan dood’. Zij voelt zich door hem erkend, misschien wel voor het eerst in haar leven, omdat hij haar ziet: het onzichtbare leven dat ze jarenlang geleid heeft, kokend, wassend en plassend, heeft hij uit de duisternis en betekenisloosheid gehaald door haar aan te kijken. Zij leert hem zich te verzoenen met zijn verschrompelend lichaam en met het onontkoombare einde, doordat ze hem herinnert aan zijn moeder, die eveneens in staat was om de verdrietelijkheden van het leven weg te stoppen onder de geduldig herhaalde dagelijkse handelingen.

Minutieus zijn de beschrijvingen die Michèle Desbordes wijdt aan het trage verstrijken van de tijd: hoe de wisseling van de seizoenen haast ongemerkt de lichtinval verandert, hoe de eenvoudige arbeid van het dagelijkse leven blijvend op zoek gaat naar zin, hoe het omzichtig contact tussen mensen zich vaak afspeelt in de stilte van kleine gebaren, hoe op het eind het sterven bijna vanzelfsprekend wordt.

Michèle Desbordes, Het verzoek. G.A. van Oorschot, 2000, 114p.