Gisteren is Mirjam begraven, de vrouw van een collega-filosoof. De begrafenis bestond uit een katholieke dienst, gebouwd rond een klassieke eucharistieviering. Op het eind kwamen vrienden getuigen. Ze herinnerden zich Mirjam als een vrouw die graag tuiniert, die bloemen een schitterende bloei bezorgt, en de vruchten uit de fruittuin in smakelijke cakes verwerkt. Mirjam hield ook van dansen, ze maakte al jaren deel uit van een tangoclub die wekelijks bijeenkwam om de Argentijnse dans te beoefenen. De dansgroep haalde eveneens herinneringen op. De dansers stonden rond de kist geschaard en iemand vertelde over de laatste uitstap met Mirjam. En toen verspreidden ze zich in de middenbeuk van de kerk, en op de muziek die stilletjes was beginnen spelen – Piazzolla? – dansten zes koppels. De woorden waren op. Wat restte, was een tango – die de moeilijke zoektocht van mensen naar elkaar symboliseert, hoe mensen zich met elkaar verenigen en elkaar weer loslaten, hoe ze elkaar loslaten zonder elkaar te vergeten. Gekwetste lichamen omarmden voor het laatst een vrouw van wie ze afscheid namen, brachten een laatste melancholische hulde aan een gestorven vrouw. Het is een van de meest aangrijpende, authentieke momenten die ik in jaren heb meegemaakt.

Het mooiste verschijnsel tijdens de maartse buien is de regenboog, zeker als die, zoals vandaag het geval was boven het Hageland, volledig is: een volledige boog die in de lucht een halve cirkel tekent en de zes of zeven kleuren toont. Op wandel door de heuvels waar de fruitbomen voorzichtig hun prille botten in het licht steken, was het verschijnen van de regenboog ook vandaag een moment van genade. Daar! Zie je hem? Zie je hoe hij hoog hij klimt? En dat hij zowel links als rechts de grond ingaat?

En ik denk aan Plato, die de filosofie liet ontstaan uit de verwondering en daarbij als voorbeeld verwees naar het wonder van de regenboog, Iris, de hemelbode die het gesprek tussen goden en mensen gaande hield. De regenboog brengt een verbinding tot stand tussen aarde en hemel, tussen water en licht, tussen prisma en spiegel. Met de glorie van zijn kleuren nodigt hij uit als een poort die open staat, als een triomfboog, un arc-en-ciel.

Hoogte kan worden bepaald, zelfs de grootste hoogte kan worden gemeten. We hebben het over het hoogste gebouw ter wereld, de hoogste berg, de hoogste waterval. Hun hoogte is meetbaar en kan dan ook vergeleken worden: de Eiffeltoren is hoger dan de Boerentoren.

Maar er bestaat een hoogte die zich aan het meten onttrekt: het absoluut hoge, het verhevene of het sublieme. Het Duits maakt een onderscheid tussen ‘erhoben’ en ‘erhaben’. ‘Erhoben’ is het opgetilde, wat in de hoogte geheven is; ‘erhaben’ is het verhevene, het sublieme, wat helemaal niet hoog of groot hoeft te zijn, wat misschien wel klein van afmetingen is, zoals een Middeleeuws miniatuurschilderij. Het verhevene blijft onmeetbaar en daarom uniek en onvergelijkelijk. Welke maat zou er zijn om sublieme kunstwerken als ‘Zicht op Delft’ van Johannes Vermeer en ‘De waterlelies’ van Claude Monet met elkaar te vergelijken?

De Allerhoogste: zo werd of wordt in het Jodendom naar God verwezen. Zijn naam mag niet worden uitgesproken. In de Hebreeuwse tekst staan vier letters: jod hee vav hee – het tetragram J H W H, in het Westen verklankt tot Jahweh. Hij is de Allerhoogste, de verhevene, de absolute hoogheid. Geen hoogte, maar hoogheid. Die we ook in het kleinste kunnen terugvinden, zoals een Duits gezegde suggereert: ‘Gott steckt im Detail’.

Dit alles lees ik in de volgende verzen van de Poolse dichteres Wislawa Szymborska:

Op geen enkele plaats is meer hemel

dan op enige andere.

De hemel drukt even absoluut

op een wolk als op een graf.

De mol kan zich even hemels voelen

als de uil die zijn vleugels wiegt.

Zelfs de hoogste bergen

zijn niet dichter bij de hemel

dan de diepste dalen.

‘Para Libo’, voor Libo: zo luidt de korte dedicace op het eind van Roma, de film van Alfonso Cuarón. De regisseur draagt zijn deels autobiografische film op aan de meid uit zijn kinderjaren. We volgen het reilen en zeilen van een doktersgezin in de wijk Roma van Mexico-stad rond het jaar 1970. De meid, die in de film Cleo heet en van Mixteekse origine is, is de hele dag, van ’s morgens tot ’s avonds, in de weer: de binnenkoer schrobben, hondenpoep opkuisen, de kinderen wekken en aankleden, wassen, bedden opmaken, de vaat doen, thee zetten, de telefoon – die zo goed als nooit rinkelt omdat iemand hààr wil spreken – opnemen en de hoorn doorgeven na die schoongemaakt te hebben, enzovoort. Wordt ze mishandeld of getreiterd? Neen. De kinderen hebben haar graag, waarschijnlijk liever dan hun eigen moeder, en ook de vrouw des huizes heeft een minimaal besef van wat Cleo allemaal doet en hoe onmisbaar ze is. Als ze zwanger raakt en de vader verstek geeft, wordt ze niet ontslagen; integendeel, ze kopen haar een babybedje.

Maar onverdraaglijk is de vanzelfsprekendheid die haar bestempelt als de eeuwige ondergeschikte, de mindere zonder recht op een eigen leven en onverdraaglijk is de nooit bevraagde overtuiging dat ze het eigenlijk wel getroffen heeft met dat doktersgezin. Dat is wat de film toont en zo zet hij ons op weg naar een wereld die echt een einde maakt aan de ongelijkheid tussen klassen, rassen en seksen. Let’s have a dream…

‘Waar ik voor sta, is waar ik op sta…’ las ik gisteren op een spandoek van de klimaatbetogers in Leuven. De boodschap was, als vanzelfsprekend, in het Engels geformuleerd: ‘What I stand for, is what I stand on’. De aarde is niet alleen de bodem onder onze voeten, ze is ook datgene wat ons mentaal recht houdt. Al onze biologische noden hebben een psychische uitloper: zuivere lucht laat ons op adem komen, de fysieke zwaartekracht houdt ons met beide voeten op de grond, water verfrist ons, een heldere hemel klaart ons op, de wind laat ons uitwaaien, waar we op staan, is wat we belangrijk vinden en niet gemakkelijk opgeven… De aarde heeft ons niet alleen biologisch gevormd, ze schenkt ons niet alleen het leven, maar de volheid van wie wij zijn.

Verzet begint niet met grote woorden

maar met kleine daden

zoals storm met zacht geritsel in de tuin

of de kat die de kolder in z’n kop krijgt

zoals brede rivieren

met een kleine bron

verscholen in het woud

zoals een vuurzee

met dezelfde lucifer

die de sigaret aansteekt

zoals liefde met een blik

een aanraking iets dat je opvalt in een stem

jezelf een vraag stellen

daarmee begint verzet

en dan die vraag aan een ander stellen

Remco Campert, Betere tijden. De Bezige Bij, 1970.

Sommigen willen per se het jongerenprotest tegen het uitblijven van een toekomstgerichte milieupolitiek onderuit halen en bespottelijk maken. Ze spijbelen. Nu de studenten zich bij de scholieren willen aansluiten, openen zich nieuwe perspectieven: ze brossen, want studenten spijbelen niet. En ‘brossen’ heeft een bijkomend voordeel, het is een handig rijmwoord: ze brossen voor de bossen. Het is wachten op ‘hossen’ zoals in het populaire lied van de jeugdbewegingen. ‘Brossen voor de bossen’: alsof het hier het zoveelste album van Suske en Wiske betreft. Als men de terechte verontwaardiging en authentieke zorg van de jongeren maar niet ernstig hoeft te nemen. En het niet over het eigen, jarenlange ‘gebrossel’ hoeft te hebben.

Vlak voor de Tweede Wereldoorlog stuurde Bertolt Brecht de volgende bedenking de wereld in: ‘Wat zijn dat voor tijden waarin een gesprek over bomen bijna een misdrijf is omdat het een zwijgen over zoveel wandaden inhoudt?’ Hij zinspeelde op de verkrachting van de Duitse taal door het nationaalsocialisme. Een beukenbos was niet langer een onschuldig onderwerp, want in dat woord lag Buchenwald verscholen, het concentratiekamp vlakbij Weimar, de stad van Schiller en Goethe. In de brandhaard van Buchenwald werden niet alleen tienduizenden mensen omgebracht, maar werden ook de Duitse taal en dichtkunst in het hart getroffen.

Het aantal niet te voeren gesprekken is intussen enkel toegenomen. Wat zijn dat voor tijden waarin een gesprek over bomen, het weer en de lucht, over de Middellandse Zee, over voetbal… bijna een misdrijf is omdat het zoveel wandaden verzwijgt? Wat zijn dat voor tijden?

Een kort zinnetje uit het toneelstuk Gesprek met de regen van auteur Stijn Devillé blijft door mijn hoofd spoken: ‘Doen alsof… is ook doen.’ Een man en een vrouw verliezen hun kind, een tienermeisje. Ze beslissen onze contreien te verlaten en hun leven verder te zetten in Singapore, waar de vrouw in een multinational een hoge functie krijgt aangeboden. Ze hebben het moeilijk, ze rouwen elk op hun eigen manier, zij door hard te werken, hij door wandelingen in de regen te maken. In een wat bitse woordenwisseling werpt zij hem voor de voeten: ‘Je doet maar alsof.’ Hij riposteert: ‘Doen alsof… is ook doen.’

In een extreme situatie, als een kind sterft of een geliefde, ben je volledig het noorden kwijt. Je hebt het gevoel dat alles verloren is. Toch wil je niet bij de pakken blijven zitten en helemaal in indolentie wegzakken. Je weet niet wat gedaan, maar je beslist wel om iets te doen. Je bent compleet in de war, maar je neemt een beslissing, je doet alsof je weet wat je wil. Je bent het spoor bijster, maar je slaat een bepaalde richting in, je doet alsof je weet wat je met je leven wil aanvangen. En zo… door te doen alsof, door iets te doen, kom je stilaan op je pootjes terecht en vind je jezelf terug. Doen alsof draagt niet langer het masker van hypocrisie en bedrog. Nu wordt het een zoektocht naar wat echt van belang is.