Naar verluidt, hebben Vlaamse leerlingen een leesachterstand in vergelijking met hun leeftijdsgenoten in andere Europese landen. Dat is toch haast niet te geloven, als je bedenkt hoe de leerlingen in Vlaanderen gestimuleerd worden om creatief met taal aan de slag te gaan en hoe die creativiteit uitmondt in vondsten als ‘ewa ja’. Ruud Hendrickx, redacteur van het Van Dale-woordenboek, wijst erop dat ook in de afgelopen jaren de uit tienduizenden woorden bestaande woordenschat van de Nederlandse taal verrijkt is met pareltjes van vernuft: ‘wajo’, ‘beire’ en ‘boeieeeuhh’. Ach, wie maalt om lezen, als je zo kan scheppen?

Radicaal worden ze genoemd, ze zouden moeten deradicaliseren of gederadicaliseerd worden. Zoals vaak, verraadt een vreemde woordenschat een verwrongen kijk. ‘Radicaal’ is afgeleid van ‘radix’, het Latijnse woord voor ‘wortel’. Het radicale heeft wortels. Hebben de IS-strijders wortels? Zijn ze niet eerder ontworteld? Losgeslagen? Zo ontworteld dat ze bereid zijn om gelijk wat te doen: vrouwen verkrachten, zichzelf opblazen, ziekenhuizen bombarderen, Palmyra verwoesten…

Mensen hebben wortels nodig: in de samenleving, in de familie, bij vrienden, in de taal die ze spreken, in herinneringen, in beloftes… De ontwortelde voelt zich nergens thuis, heeft geen enkele band, voelt zich met niets of niemand verbonden. Heeft verleden noch toekomst, en voltrekt wat nooit zou mogen gebeuren, nu.

Weinig evenementen vind ik zo irritant als de kerstmarkten die sinds enkele jaren in de maand december de pleinen en parken van steden inpalmen. Ik verfoei die schijnbaar niet te verzadigen drang tot commercialisering en die grenzeloze hang naar opgeklopte joligheid. Het geloof in de geboorte van een goddelijke redder hebben we als een achterhaalde leugen verworpen, maar we verwelkomen een dikbuikige goedzak. We vieren vrede op aarde door schnaps te drinken, oliebollen te eten en debiele cadeaus uit te wisselen. Hoe afkerig men ook staat tegenover (het verleden van) de kerk, ik begrijp niet dat men potentieel zinvolle rituelen zo laat uithollen. Traditioneel konden feesten ook momenten van verstilling zijn: Allerzielen bijvoorbeeld of Kerstmis. Maar Allerzielen is verdrongen door Halloween, de zielen verjaagd door zombies, en de heiligheid van de stille nacht heeft plaats gemaakt voor de veiligheid van een rendier met rode neus. Met de herdertjes die lagen bij nachte en de sterre die bleef stille staan, is kitsch altijd een onderdeel geweest van het kerstgebeuren, maar ik heb het gevoel dat die vroeger ingebed lag in een overkoepelend verhaal. Nu lijkt die kitsch alles te overwoekeren en elke betekenis te ruïneren.

Op 28 november zou hij 106 geworden zijn. Maar hoewel hij al 47 jaar dood is, hef ik op zijn verjaardag het glas met zijn lievelingsdrank: cognac. En zo hebben we een gesprek: over de koers, de Ronde van voor de oorlog met de gebroeders Maes, over de rivaliteit tussen Gino Bartali, de vrome, en Fausto Coppi, de man van de wereld met zijn Donna Bianca, of die tussen Fred De Bruyne en Rik Van Looy, en over de diefstal van ‘De rechtvaardige rechters’, het paneel van Het Lam Gods, en de mysterieuze betrokkenheid van Arsène Goedertier, de koster uit Wetteren, en over de oorlog, hoe het Belgische leger absoluut niet uitgerust was om de Duitse Blitzkrieg te weerstaan, hoe ze bij de artillerie, waarvan hij deel uitmaakte, nauwelijks obussen hadden en hoe hij krijgsgevangen genomen werd aan de Leie in Deinze, of over de repressie, hoe jammer hij het vond dat Albert Servaes na de oorlog België moest ontvluchten, want hij hield wel van zijn schilderijen, zoals ‘Communicanten op weg naar de mis’ met het lieflijke kerkje van Afsnee, waarvan een kopie in onze living hing. En hij zegt mij eens te meer ‘Doe wel en zie niet om’. Ik vertel hem wat er na zijn dood gebeurd is: over mijn studies, over mijn huwelijksleven, over mijn kinderen – en om het verhaal af te maken: over Tom Boonen en dat Het Lam Gods nu al jaren gerestaureerd wordt. Nooit houdt het op, want vader is een comparatief zoals nader.

In deze maand november, die in het teken staat van de dodenherdenking, trof ik bij de Argentijnse dichter Roberto Juarroz een prachtig vers aan.

De ingehouden handelwijze van de dood brengt ons van streek.

Omdat wij de een na de ander doodgaan,

alsof elk deeltje van een lichtflits,

elk blad aan een boom

of elke baksteen van een huis

op eigen houtje uiteenvalt,

vergeten wij dat alles stervende is.

Even ingehouden zijn

het donker dat voortkruipt,

de droogte die toeneemt,

de ruïnes die de weg omzomen

en de langzaam uitdijende kerkhoven

Nos confunde la actitud discreta de la muerte.

Al ir muriendo uno a uno,

como si cada particular de un rayo de luz,

cada hoja de árbol

o cada ladrillo de una casa

se fuera desintregrando por su cuenta,

olvidamos que todo está muriendo.

Similar contención

ocurre con la sombre que avanza,

la sequía que crece,

las ruinas que flanquean los caminos

y los cementerios que aumentan lentamente

(Elfde verticale poëzie. Uitgeverij P, 2001.)

De milde zon van de nazomer schuift grenzen tussen het groen. Het licht neemt af, maar kleurt de bomen met het palet van een fauvist: de linde geel, de esdoorn rood, de wilde wingerd paars, de eiken ros. Straks laten de blaren los, tuimelen het lange gras in en dansen, onder regie van de wind, hun laatste pirouettes. De bloemen doven: broze herfstrozen verliezen hun kroon, bleke chrysanten waken bij het graf. Nog één keer ruikt de aarde en ademt de moede geur van humus en nat hout. Dan wordt alles stil. Alleen de kreet van de kraaien blijft. Zij strijken als zwarte banieren over het verlaten veld.

Vorige vrijdag bezocht ik de tentoonstelling Intuition in het Palazzo Fortuny in Venetië. In de eerste zaal die ik binnenga, staan stenen opgesteld. Op een pancarte lees ik dat die stenen ongeveer 4500 jaar oud zijn en afkomstig uit Aveyron. Meer niet. Wat waren ze? Grenspalen? Zerken met de ruw uitgehouwen afbeelding van de dode? Waren het gedenktekens die de herinnering bewaren aan een belangrijke gebeurtenis? Werden ze opgericht ter ere van een god? De stenen geven hun geheim niet prijs. Ze staan er, als het ware losgemaakt uit elke context, en hun krachtige stilte spreekt mij aan.

Nu thuisgekomen, blijven de stenen uit Aveyron mijn ziel beroeren met vragen over het wonder van de menselijke geschiedenis. Dat is het werk van kunstwerken: hun betekenis ontgaat mij, ze zijn een vraag geworden. Alleen door er te zijn, krijgen ze mij in hun ban.

Geworteld in de grond, reiken ze steevast naar de hemel. Als geen ander schepsel vieren ze de seizoenen, van de ampere lente naar het winterse einde, maar de herfst met de mengeling van zacht zonlicht en diepe kleuren is hun hoogtij. Heel oud worden ze, terwijl ze prachtig rechtop staan – daar in het Chartreuzebos, de aardse kathedraal van beuken die, statig en stil, in hun jaarringen de vlucht van de tijd bewaren.

Het café staat in de schaduw van een reusachtige treurwilg die een eigen betekenis geeft aan het woord ‘herbergzaam’. Het ligt waar cafés horen te liggen: op de grens, aan de buitenkant, want wie langs komt, wil wel eens over de schreef gaan. Het draagt de naam van een stevig manspersoon die zich niet aan de regels houdt, maar een goede inborst heeft: De kastaar. Binnen tussen de vele afbeeldingen van varkens die de kroeglopers aan het verleden van een Vlaamse beenhouwerij herinneren, zijn de bruine tafels druk bezet. Het gegeerd gerstenat vloeit ter ondersteuning van andere activiteiten: de krant lezen, palaveren, een partijtje schaak spelen.

Op vrijdagavond valt er vaak een groep luidruchtige kaarters binnen – oude knarren die in kleurenwhist elkaar aftroeven en van miserie een kunst maken, kastaars die een speelmaat de huid vol schelden omdat die niet gezien heeft dat schoppen acht al gevallen is en schoppen zeven dus ‘slag is’. Tussen pot en pint bakkeleien ze, als echte kameraden, over alles wat er wel en niet toe doet: over boerkes en ribbels bijvoorbeeld en dat die te prefereren zijn boven kelkglazen. Het hoeft toch niet gezegd dat die laatste teveel aan iets anders doen denken? Heilig is De kastaar niet, maar een ziel heeft dit staminee wel.