Oudejaarsavond, de overgang van oud naar nieuw, vier ik met vrienden. Er is lekker eten, er is geestrijke drank. Maar wat het feest speciaal maakt, is het thema dat we na gezamenlijk overleg vastleggen. Vorig jaar was het thema: ‘Wir schaffen das’; dit jaar ‘Heroes’ van David Bowie. Ieder wordt geacht dat thema naar best vermogen gestalte te geven: met een gedicht, een lied, een verhaal, een verkleedpartij; de toehoorders, de rest van het gezelschap, moeten op basis van de enscenering en de vertelling proberen te achterhalen wie ‘the hero’ is.

De keuze was opmerkelijk. Sabine ging op zoek naar Gabrielle Petit, een Belgische werkvrouw die tijdens de Eerste Wereldoorlog voor het Engelse leger spioneerde, uiteindelijk verraden werd en voor het vuurpeloton gezet. Kris verdiepte zich in Sophie Scholl, de Duitse studente filosofie, die toetrad tot de verzetsgroep Die weisse Rose, na het verspreiden van anti-nazipamfletten gearresteerd werd en onthoofd. Jan vond door het lezen van Alleen in Berlijn van Hans Fallada inspiratie in het echtpaar Otto en Elise Hampel, eveneens verzetsstrijders en slachtoffers van de naziterreur. Philippe bracht Rosa Parks, de Afro-Amerikaanse burgerrechtenactiviste die in 1955 weigerde om haar zitplaats in een bus af te staan en plaats te maken voor een blanke, zoals de wet in Alabama toen voorschreef.

Vier mensen voerden, onafhankelijk van elkaar, een politiek dissident op, iemand uit het volk die in opstand kwam, voor burgerlijke ongehoorzaamheid koos, in het volle bewustzijn dat zij haar leven op het spel zette. Zij… De zusters van Antigone blijven geloven in de mogelijkheid om een verschil te maken. Zij leven voort als de bakens die onze verbeelding en ons engagement oriënteren. Letterlijk: voor-beelden…

Al jaren ben ik een fan van de films van Pedro Almodovar. Todo sobre mi madre en La piel que habito behoren tot mijn lievelingsfilms. Nu ben ik naar Julieta gaan kijken. Julieta is de naam van het hoofdpersonage, een vrouw van middelbare leeftijd, een moeder die na de dood van haar man haar dochter Antia uit haar leven ziet verdwijnen, niet omdat die dochter sterft maar omdat ze elk contact verbreekt.

Julieta is lerares klassieke talen, ze geeft les over de zeeheld Odysseus, ze vertelt graag de antieke mythen na en interesseert zich voor de Griekse tragedie. Op een bepaald moment leest ze het boek La tragedia griega. Dit kleine detail zegt iets over de film als geheel.

Zoals in een Griekse tragedie zijn de relaties tussen mensen in de film Julieta verwarrend en nooit eenduidig. Handelingen zijn onvoorspelbaar en deinen uit in onvoorziene en ongewilde richtingen. Het leven verandert in een puinhoop, niet omdat mensen van slechte wil zijn, maar omdat ze het leven niet beheersen en nagenoeg weerloos de ongewilde gevolgen van hun handelingen moeten ondergaan. En het moeilijkst van al is: de schuld niet bij de anderen leggen, je verdriet, je schaamte, je wrok overwinnen, en bereid zijn om op je stappen terug te keren.

Vele films van Almodovar bevatten hilarische scènes, deze niet. Julieta is van een intense treurnis en verheven schoonheid.

Aan de voet van de Gedächtniskirche voltrok zich de gruwel. Aan de voet van de kerk die niet zozeer de kruisdood en de verrijzenis van Gods zoon eert, maar bovenal het mateloze verdriet en de onmenselijke pijn van de oorlog herdenkt en als bouwval de sporen draagt van onvergetelijk kwaad. Aan de voet van de kerk die niet naar de hemel wijst, maar de hel gedenkt en getuigt dat in een door God verlaten wereld de mensen de naastenliefde is opgedragen. Aan de voet van de kerk die al jarenlang, onafgebroken prevelend, mea maxima culpa bidt.

Geen engel waakt nog over Berlijn. De laatste heeft zijn ogen afgewend. Zijn blik werpt op de dingen niet langer een licht om ze tot leven te wekken. Gevangen in het onvermogen om te beschermen heeft hij zijn vleugels afgelegd en is op het plein aan de voet van de kerk te pletter gestort. Aan de voet van het meest indrukwekkende anti-oorlogsmonument ter wereld is brutaal en dodelijk geweld gepleegd.

Niets is nog heilig…

Kerstnacht – het woord is als een lafenis,

een koele sneeuw, glanzend onder het zachte

stralen der sterren – op de landen is

het weerloos stil, een ongerept verwachten.

Kerstnacht – het eenzaam zwerven der gedachten

rondom het oud verhaal, het nimmer uit te spreken

verlangen naar het helder zingen in de nacht en

het opgaan van de ster, een lichtend teken.

Kerstnacht – het sneeuwt op uw geschonden aarde,

dun en verstuivend dekt een huivering

van ijle val, een lichte zuivering

het vragen, dat wij ongestild bewaarden.

Uit: Ida Gerhardt, Verzamelde gedichten. Athenaeum/Polak & Van Gennep, 2001, p. 33.

Onlangs zat ik aan tafel in een gemengd gezelschap met ouderen van tachtig en jongeren van twintig. Het gesprek ging over Sinterklaas. De grappigste herinneringen werden opgehaald. Iemand vertelde dat de eerste sinaasappel die ze ooit gegeten heeft, een geschenk van Sinterklaas was. Een ander dat hun moeder de geschenken van Sinterklaas in de Leuvense stoof verstopte. Een derde vertelde dat hij zich als kind afvroeg hoe Sinterklaas met zijn paard op hun dak raakte aangezien ze in een alleenstaand huis woonden: overbrugde de Sint de afstand tussen de twee huizen in de lucht of liet hij zijn paard naar de grond springen om vervolgens opnieuw het dak te beklimmen? En Piet, ging die bij het springen in de lucht ook op de rug van het paard zitten of…? Een vierde vertelde dat ze als kleuter enkele dagen voor het Sinterklaasfeest cadeautjes aantrof in de kelder en onmiddellijk de uitleg slikte van haar ouders die zeiden dat de Sint op de nacht van 5 naar 6 december zo veel werk heeft dat hij bij de brave kinderen, die sowieso een geschenk krijgen, op voorhand langs gaat.

Het gemengd gezelschap was veranderd in een groep vrolijke kleuters. Alom hilariteit, pret in de ogen, een gedeeld gevoel van kinderlijke blijheid. In schril contrast met de beladen discussie die nu woedt rond Zwarte Piet. Zijn wij allemaal verdoken racisten geweest of sympathisanten van het kolonialisme? Is Zwarte Piet de slaaf van Sinterklaas? Is het Sinterklaasfeest een feest dat de kinderen op een slinkse manier opvoedt tot racisten en bovendien de koloniale onderdrukking van zwart Afrika goedpraat? Of zijn wij in de discussie de kinderlijke onbevangenheid verloren die we in het ophalen van herinneringen terugvinden? Zijn we vergeten dat het een kinderfeest is dat kinderen verrukt omdat ze van een onbekende oude man met een sneeuwwitte baard die met zijn schalkse gezel uit Spanje komt, geschenken krijgen? Wie met de door magie betoverde ogen van een vierjarige kijkt, wordt die geïndoctrineerd, krijgt die met de cadeautjes het (koloniale) racisme ingelepeld?

Laat mij duidelijk zijn: racisme is het laagste wat er bestaat. De toenemende gevoeligheid voor racisme juich ik met heel mijn wezen toe. Het pleidooi voor de vervanging van Zwarte Piet door Roetpiet lijkt een eerbaar compromis. Maar wie in het Sinterklaasfeest (enkel) het restant ziet van koloniale onderdrukking, heeft misschien politiek correcte lenzen in, maar zijn perspectief doet geen recht aan de magisch-bekoorlijke wereld die zich voor de kinderblik openbaart.

Fidel Castro verpersoonlijkt de mislukkingen van het eens zo beloftevolle communisme. Ofwel heeft het communisme zich neergelegd bij de dominantie van het kapitalisme en zichzelf tot de overbodigheid veroordeeld. Dat is de onfortuinlijke toedracht in de landen van West-Europa waar socialistische voormannen eenstemmig verkondigen dat ‘je niet tegen de markt kunt zijn, zoals je ook niet tegen seks kunt zijn’. Ofwel heeft het communisme zichzelf opgeworpen tot de onverzoenlijke vijand van het kapitalisme en is het als het ware onvermijdelijk uitgemond in de repressie en de dictatuur. Al kun je Cuba niet gelijkschakelen met Noord-Korea…

De dwingende wake-up call van Karl Marx blijft naklinken: ‘De accumulatie van kapitaal is recht evenredig met de accumulatie van ellende.’ Waar kunnen we nog terecht voor een kritiek op de realiseringen van het neoliberale kapitalisme? Wie draagt nog de rode vaan? Wie verenigt nog de proletariërs aller landen? Wie zingt nog ‘Avanti populo!’? Wie droomt nog de droom van de Galileeër: ‘Gelukkig die hongeren en dorsten naar gerechtigheid, want zij zullen verzadigd worden’?

Ah, Fidel…

En nu wordt ons verteld dat we de uitslag van de democratische verkiezingen dienen te respecteren. Maar wat was er eigenlijk democratisch aan die verkiezingen?

De Amerikaanse burgers hadden de vrijheid om niet voor Trump te stemmen. Dat is zo.

Maar het overgrote deel van Trumps toespraken, van zijn verkondigde meningen, van zijn verbale interventies horen in een democratie niet thuis. In België is voor minder een cordon sanitaire gelegd rond Het Vlaams Blok/Belang. Het optreden van Trump roept angstwekkende herinneringen op aan de zwarte jaren dertig in Italië en Duitsland. Zowel Mussolini als Hitler zijn aan hun totalitaire verovering begonnen in zogenaamd democratische landen.

En ten slotte: in een democratie worden stemmen geteld; wie de meeste stemmen haalt, wint de verkiezingen. Door het absurde kiessysteem in de V.S. wordt ook dit principe met de voeten getreden.

Eén ding is duidelijk: als het onderwijs het laat afweten en de media tot loutere roddel verworden, zijn vrije verkiezingen niet meer dan een farce. Een mislukte farce waarbij heel weinigen lachen.

En nu wordt ons eveneens verteld dat het populisme voortaan een vast onderdeel van het politieke bestel zal vormen en dat we daarmee rekening dienen te houden. Maar staat Trump voor populisme? Staat populisme gelijk aan het spuien van ranzige en onbeschofte praat?

Dat is het werkelijk ontstellende: dat een schandalig groot deel van de bevolking zich identificeert met een vulgaire macho, dat miljoenen mannen en vrouwen juichen omdat een oversekste brulboei tot hen zegt: “Ik begrijp jullie, want ik ben zoals jullie: een vunzige kwal met geile handjes.” Dat is het werkelijk verbijsterende: dat miljoenen mannen en vrouwen applaudisseren voor een narcist die verkondigt: “Ik begrijp jullie, want ook ik heb lak aan de wereld en denk alleen aan mijzelf.”

Wat heeft dat te maken met een populistische politiek, die het establishment op de korrel neemt en opkomt voor de rechten van wat ik maar gemakshalve de gewone man en vrouw zal noemen, of de lagere klasse?

Ik hoop dat we de kracht vinden om de verdediging op te nemen van al wie door de meedogenloze globalisering dreigt te worden uitgerangeerd, maar ook om het trumpisme te verbannen naar waar het hoort – en dat is niet binnen de grenzen van een beschaafde politiek.
 

Stephen Dedalus, Hans Castorp, Charles Swann – ze inspireren mij en geven mij te denken. Maar voor een wafelenbak ben je beter af met de immer lichtjes aangeschoten kapitein Oliepul, de francofiele pantoffelheld Philemon Pheip, de onfeilbare Van Zwam, die een sigarettenpeuk vindt en weet waar de gezochte schurk zich ophoudt, en de onvolprezen piraat Tuizentfloot, die zegevierde in de Slag van aha Wuustwezel.

Ze wachten mij op zowel in Het Geheim van Matsuoka als in Het Geheim van Bakkendoen, maar ook in De Totentrekkers en in Koeketiene. En niet te vergeten: in Het Lodderhoofd.

Hun geestelijke vader hoefde zijn naam maar achterstevoren te schrijven of zijn onuitputtelijke fantasie sloeg op toerental. En hij toverde de ene olijkerd na de andere uit zijn hoed.