Heel vaak erger ik mij aan het gebruik of misbruik van woorden. Een van die woorden is ‘macht’. Mandela en Assad, Merkel en Orban worden machthebbers genoemd. Maar hoe kun je de verzoeningspolitiek van Mandela en de vernielingspolitiek van Assad allebei als een uiting van macht beschouwen? Hoe kun je Merkels politiek van gastvrijheid en Orbans politiek van uitsluiting onder één noemer samenbrengen? De politiek van Mandela staat lijnrecht tegenover de politiek van Assad, de politiek van Merkel valt niet te rijmen met de politiek van Orban: elke vorm van politiek aanduiden als macht (of desnoods machtsmisbruik) wijst niet alleen op een slordig taalgebruik, maar ook op een gebrekkig begrip.

Als Assad erin slaagt Aleppo compleet van de kaart te vegen, toont hij dan hoe machtig hij is? Als ING een sociaal bloedbad aanricht, toont die bank dan hoe machtig zij is? Als bisschop Van Gheluwe jongetjes bepotelt en aanrandt, is hij dan door de macht gecorrumpeerd?

We moeten ophouden de terreur van een schrikbewind of de meedogenloosheid van heerszucht gelijk te schakelen met macht. Waar heerschappij in het spel is, staat macht buiten spel. En omgekeerd. Terreur en heerschappij zijn geen uiting van macht, ze zijn de tegenpool. We zijn de etymologie van het Nederlandse ‘macht’ vergeten, maar zowel het Latijnse ‘potestas’ als het Griekse ‘dunamis’ wijzen op een ‘kunnen’: macht maakt iets mogelijk, ze is een vermogen. ‘Divide et impera’ zeiden de Romeinen, ‘verdeel en heers’, maar macht verdeelt niet, ze wordt gedeeld en brengt zo mensen samen. Heerschappij verdeelt en versplintert, maar macht verenigt, geeft mensen een dynamiek en het gevoel dat ze iets kunnen, tot iets in staat zijn, iets vermogen. ‘Yes, we can!’ was het doodsimpele verkiezingsmotto van Barack Obama in 2008: samen kunnen we ons land vernieuwen, een nieuw elan geven, samen zijn we machtig.

In die zin corrumpeert macht dus niet. Macht overtuigt mensen en brengt ze in openlijke eensgezindheid samen. Heerszucht dwingt, eist gehoorzaamheid en legt een zwijgen op, precies wat bisschop Van Gheluwe wilde: een verborgen samenzwering met zijn misdienaars die natuurlijk alles geheim moesten houden. Terreur verwoest: maakt niet alleen mensen kapot, maar ook de wereld waarin ze leven, (zodat bijvoorbeeld rouwen om de doden onmogelijk wordt).

Volgens mij is dit niet alleen een kwestie van woorden, maar is het belangrijk dat we de verschillen tussen macht, heerschappij en terreur leren zien. De wereld veranderen doe je ook door op een andere manier over de wereld te spreken.

Weinig grijpt meer naar het hart dan de aanblik van verwoeste steden. Een lijk betekent dat een mens – een vader, een dochter, een geliefde – gestorven is. Een verwoeste stad verbergt niet alleen vele doden, maar wijst ook op kapotte levens, een samenleving in puin, verbrijzelde menselijke verhoudingen, verscheurde herinneringen… Een verwoeste stad roept de vraag op hoe de schaarse overlevenden verder moeten.

Twintig jaar geleden heb ik Aleppo bezocht. Nergens en nooit heb ik me meer een oosterling gevoeld: rustend voor de schitterende vesting in witte steen, dwalend in de souk die uit dertien kilometer steegjes zou bestaan, tussen de geurige kruiden, de kleurige gebakjes, de dampende thee, de blinkende waterpijpen, de gekromde dolken, het sierlijke goud, de fonkelende edelstenen, de prachtige stoffen, de fraai gekrulde boekenstaanders…

Aleppo ligt in puin. De beelden van het verwoeste Aleppo horen in het geheugen van de verdoemenis bij de beelden van het kapotgeschoten Ieper en bij de beelden van het platgebombardeerde Berlijn. Wat is dat toch met onze soort? Wat drijft ons? Religieuze tegenstellingen? Economische belangen? De drang om te heersen? Wie heeft hier baat bij, wie wordt hier beter van? Wie heerst nog, tenzij dood en vernieling…

De oude Grieken, die in hun gezamenlijke geschiedenis de herinnering aan het verwoeste Troje bewaarden, spraken over een god die de mensen bevangt en misleidt. Mensen die voor de grofste wreedheden niet terugschrikken, zijn zichzelf niet, ze worden opgejaagd door een demonisch geweld, ze dienen de duistere driften van Atê, de godin der vernieling die door de wereld raast en een woestenij achterlaat.

Hoe brengen we de godin van de razernij tot bedaren? Wat is er nodig om die onverzadigbare destructiedrift aan banden te leggen, om die niets en niemand ontziende mateloosheid te stoppen?

Nietzsche schreef: “Ik zou alleen in een god willen geloven die kan dansen.” Het waren zijn afscheidswoorden aan de god van het christendom, die het lichaam van de mensen met schuld belaadt en seksualiteit verdoemt. Aan een variant ervan moet ik denken wanneer ik gesluierde moslima’s zie. Waarom zou je in een god geloven die mensen opsluit en onderdrukt? Waar haal je de gedachte vandaan dat welke god dan ook belang hecht aan een hoofddoek of aan halal (of koosjer) vlees? Waarom niet geloven in een god die mensen bevrijdt en oproept tot medemenselijkheid?

Maar die persoonlijke bedenkingen bij sommige vormen van religieus geloof mogen ons niet verleiden tot het nemen van brutale maatregelen in het domein van de samenleving. Het verbod op de boerkini is, denk ik, zo een brutale en dwaze maatregel. Nogmaals: hoe onbegrijpelijk we dat stuk kledij ook vinden, we doen er goed aan het niet te verbieden.

Altijd opnieuw wordt in de discussie over de hoofddoek en de boerkini een argument gebruikt dat volgens mij niet deugt: het argument van de neutrale ruimte. Hoofddoeken en boerkini’s zouden niet thuis horen in de publieke ruimte omdat die verondersteld wordt neutraal te zijn. Dit zou een toepassing zijn van de secularisatie, van de scheiding tussen kerk en staat. Maar betekent secularisatie dat alle religieuze symbolen uit de publieke ruimte (moeten) verdwijnen? Of betekent secularisatie dat elk argument – dus ook een argument ontleend aan het geloof – in een publiek debat zijn absoluut karakter verliest en relatief wordt?

Waar mensen samenleven, bestaat zo iets als een neutrale ruimte niet. En dat is maar goed ook. Waar mensen samenleven, dienen we te streven naar een publieke ruimte waar bijvoorbeeld de mensenrechten van kracht zijn. Een dergelijke ruimte is verre van neutraal. Een van de rechten die er geldt, is de vrijheid om de eigen godsdienst te beleven…

Hé kleine meid op je trampoline –

dat sta ik dagelijks te zingen als ik de meisjes bij onze overburen bezig zie. Uren brengen ze door, al springend op de verende mat, de kleinste en jongste aan een sneller tempo dan de grootste en oudste die hoger springt. Vanuit de erker in mijn zitkamer zie ik hun kopjes boven de beukenhaag opduiken, de oudste met lila haarband door de blonde lokken, de jongste met vlechtjes, de armen zwaaiend, de jurkjes zwierend. En ik hoor hun pret: ze kwetteren als meesjes, ze giechelen als meisjes. Zo zijn ze één met de mat, met de lucht, met zichzelf en met elkaar. En ik weet het weer: geluk – dat is een gat in de lucht springen.

Al 46 jaar komt die datum in mijn leven terug, 23 augustus, de dag waarop in 1970 mijn vader gestorven is. Ik word door die datum gegijzeld, zoals ik in de ban ben van geen enkele andere datum in mijn leven: niet van kerstdag, niet van de verjaardagen van wie mij lief is, niet van de dag waarop ik getrouwd ben… 23 augustus is de sterfdatum van mijn vader, maar ook de dag waarop voor mij een tweede leven begon: het moeilijk te dragen besef dat de dood onuitwisbaar deel uitmaakt van wie we zijn, van wie ik ben. Veel van wat nadien in mijn leven gebeurd is, staat in het teken van de droefenis die toen een aanvang genomen heeft: mijn periodieke weemoedigheid, mijn interesse in de filosofieën van de dood, mijn hoon voor wat of wie zich onaantastbaar of onsterfelijk waant, mijn liefde voor de Gekruisigde, mijn voorkeur voor elegische literatuur, mijn bezoek aan kerkhoven in alle steden, groot en klein… Een vreemde ervaring doortrekt mijn leven: ik vat vriendschap op voor mannen en vrouwen die ook hun vader op jonge leeftijd verloren hebben, en altijd is die vriendschap al begonnen voor ik van dat feit op de hoogte gebracht ben.

23 augustus 1970 was een aangename zomerse dag, een zondag. Ik was er niet, ik was op fietstocht met de KSA. De vader van een jeugdvriend is mij met de auto samen met die jeugdvriend komen halen in Vianden, in het Groot-Hertogdom Luxemburg. Mijn afwezigheid bij mijn vaders overlijden heeft al die jaren, als een vervloekte tekortkoming, de sereniteit van mijn rouwen verijdeld.

Mijn vader was een zachte man. Hij lachte graag, niet omdat hij gemakkelijk door het leven ging, maar omdat hij het leven ernstig nam. Hij was zelf een wees, had zijn vader, die aan suikerziekte leed, tijdens de Eerste Wereldoorlog verloren, en was met zijn moeder en twee broers opgegroeid. Het is alsof ik met de jaren dichterbij hem kom, bij dat onbegrijpelijk gat in zijn leven, bij dat verlies dat niet lichter maakt maar belast. We bevinden ons op parallelle wegen, tegenover een hindernis waar je niet omheen kunt en die je nauwelijks kunt verplaatsen. Beiden kijken we achterom, en daar, heel ver weg in de tijd, ontmoeten onze vochtige blikken elkaar.

Vlaamse en Nederlandse dichters (Eddy van Vliet, Anton Korteweg, Stefan Hertmans, Rutger Kopland, Leonard Nolens, Gerrit Kouwenaar – om slechts die te noemen) en beeldende kunstenaars van vele landen over de hele wereld (Polen, Guatemala, Colombia, Australië bijvoorbeeld) verenigd in een kunstdorp: is er een meer geschikte vrijplaats voor de verbeelding, de zintuiglijke gewaarwording, de ontroering?

Beeldende kunstenaars staan vandaag voor een kolossale opgave: hoe kun je in deze tijd die door beelden overspoeld wordt, nog één beeld naar voor schuiven? Hoe kun je de kijker ertoe brengen om stil te staan en aan één beeld aandacht te besteden? De meeste kunstenaars in Watou zijn daarin geslaagd door een politieke zorg om de wereld te koppelen aan hun talent om beelden te scheppen. Het centrale thema luidt: Over de kracht van mededogen. Gevraagd wordt naar mededogen met de door politieke corruptie, economische hebzucht en ecologische rampen bedreigde wereld. Want zoals de Poolse kunstenaar Filip Markiewicz het uitdrukt: “The world is a stage but the play is badly cast”.

Mededogen vraagt Tierra, een video van Regina José Galindo uit Guatemala. De video toont een blote vrouw in een stuk weiland dat volledig afgegraven wordt door een bulldozer. De gigantische klauw van de graafmachine schept altijd opnieuw aarde weg van rond de roerloze vrouw die uiteindelijk op een piepklein eilandje achterblijft. De ongelijke strijd tussen het weerloze lichaam en de niets ontziende, onmenselijke machine doet je bijna in angst weg kijken. Galindo bekritiseert de brutale onteigening van de Maya-bevolking door de grootindustrie en suggereert dat economische belangen de mensen niet verenigen, maar in het isolement duwen.

Van Alex Seton uit Australië is een marmeren beeld dat een zittende figuur voorstelt. Eigenlijk zie je alleen een zeil in de vorm van een neerhurkende persoon; in of onder het zeil schuilt niets. Het beeld heeft als titel Refuge gekregen: de kunstenaar zinspeelt dus op de problematiek van vluchtelingen en asielzoekers. Het marmer verleent de anonieme no-body – het zeil bedekt niet iemand – een soort klassieke grandeur. De figuur zou een vrouw in chador kunnen zijn, of een van de vrouwen die in rouw neergezegen zijn aan de voet van het kruis, zoals je die bijvoorbeeld ziet op de schilderijen van Rogier van der Weyden. Door deze allegorisering verwerft het beeld een bijna universele betekenis: het symboliseert het lijden van mensen dat vaak naamloos is, niet wordt verteld en geen plaats heeft in de geschiedenis.

Er is de wereldkaart van Eckart Hahn uit Duitsland, getiteld One World. De wereldkaart met Noord- en Zuid-Amerika, Afrika, Europa en Azië bestaat uit verschillende vlammen die elkaar opzoeken. De wereld gaat in vlammen op, de wereld is een reusachtige brandhaard geworden. Zelden heb ik iets gezien dat zo de ijskoude rillingen over mijn lichaam joeg of mij – één ogenblik lang – veranderde in een zuil van zout, (zoals eens de vrouw van Lot, die aanschouwde hoe zwavel neerdaalde op de steden Sodom en Gomorra.)

Kunst zal de wereld niet redden, maar misschien ontspringen het vermogen om de wereld uit te beelden en het vermogen om zich voor de wereld in te zetten aan dezelfde bron. Misschien wordt daar ook de gedachte gevoed dat wij, mensen, aan de planeet aarde toebehoren en voorbestemd zijn om op die planeet een wereld te stichten.

Afgelopen week ben ik met enkele vrienden en vriendinnen gaan fietsen. Eerst namen we de trein naar Quiévrain, op de zuidgrens van België, om dan van in het noorden van Frankrijk de Schelde stroomafwaarts te volgen, langs Doornik en Oudenaarde naar Gent en Dendermonde. Het was heerlijk te ontdekken dat je meer dan honderdvijftig kilometer op een jaagpad of tragelpad langs de Schelde kunt rijden en daarbij, afgezien van de steden Doornik, Oudenaarde en Gent, nooit een woongebied doorkruist. Je rijdt met aan de ene kant de stroom die alsmaar breder en statiger wordt, en aan de andere kant weilanden, akkers of bossen.

Wandelen maakt je meditatief: je richt de blik naar binnen, je haalt herinneringen op en begint dingen te overpeinzen. Fietsen opent je zintuigen voor wat zich hoog in de lucht afspeelt of in de schaduw tussen de bomen. Het zuigt je aandacht naar buiten, naar de geur van hooi en gemaaid koren, van lindebloesems en zoet rivierwater, de bloemenpracht in de slikken en schorren, de trage stap van een zilverreiger, de waggelende gang van gakkende ganzen, de heldere suskewiet van een vink, het bidden van een roofvogel, de vlucht van zwaluwen, paarden ver weg in de wei, schapen achter de dijk…

En ’s avonds bij een fles wijn stonden we stil bij de dingen des levens. Als eens Socrates en zijn vrienden tijdens een banket verloren we ons in vragen, in gesprekken die geen resultaat opleveren omdat ze over het wezenlijke gaan: wat is liefde eigenlijk? Bestaat er onvoorwaardelijke liefde? Kan liefde rekenen? Hoe lang moet liefde duren? Is er iets schoners dan de liefde van een moeder voor haar kind? Want dat is het wat vrienden al eeuwenlang doen: een kaars aansteken die heel even de duisternis verjaagt.

De Vlaamse feestdag komt er aan: 11 juli. Ik ben geen Vlaams nationalist (en evenmin een Belgisch). Niet zolang men op 11 juli een veldslag uit de middeleeuwen herdenkt en die dan nog verkeerdelijk voorstelt als een overwinning van het Vlaams op het Frans, of erger nog van Vlamingen op Walen. Zich beroepen op de uitspraak “wat walsch is valsch is” is helemaal bespottelijk: die uitspraak komt van Jacob van Maerlant, die in 1302 al (vele) jaren dood was, en heeft niets, maar dan ook niets te maken met de politieke vrijheden die mogelijk bij de Guldensporenslag op het spel stonden.

Ik zou een nationalist kunnen zijn, indien de natie waartoe ik behoor, zich zou onderscheiden door haar cultuur, dit wil zeggen: haar zorg voor de natuur, het landschap en de dieren, voor taal en kunst, voor vreemdelingen en verschoppelingen, voor armen, noodlijdenden en gedetineerden, voor wat of wie dood is en vergeten. Ik zou een nationalist kunnen zijn, indien de natie waartoe ik behoor, zich zou toeleggen op rechtvaardigheid en gastvrijheid, niet zou zwelgen in eigendunk, maar zich zou bezinnen over de plaats van de ander of het andere in de samenleving en de wereld. Ik zou een nationalist kunnen zijn, indien de natie waartoe ik behoor, geen triomfen zou vieren, maar nederlagen zou gedenken: bijvoorbeeld 1 juli, toen in 1916 de Europese beschaving aan de Somme in barbarij wegzonk, of 6 augustus, toen in 1945 de mensheid in Hiroshima haar ziel en menselijkheid verloor. Ik zou een nationalist kunnen zijn, indien de natie waartoe ik behoor, zichzelf niet zou ophemelen, maar het geweten zou hebben om zichzelf voortdurend in vraag te stellen.

Een slachtpartij onder holebi’s – men noemt dat de vrijheid om een wapen te dragen,

scholen sluiten omwille van een voetbalwedstrijd want de veiligheid in de straten kan niet worden gegarandeerd – men noemt dat het Europees Kampioenschap Voetbal,

lichaamsbeweging verziekt en verrot door doping en pervers veel geld – men noemt dat topsport,

een imam en een rabbijn die geen raad weten met homoseksualiteit – men noemt ze geestelijke leiders,

horden gaan voor een spel compleet uit de bol, hebben er geen bezwaar tegen dat ze in één maand minder verdienen dan hun helden in één uur en staan tussendoor elkaar naar het leven – men noemt ze supporters,

miljoenen dwepen met een politicus die vrouwen en vreemdelingen verbaal kleineert en schoffeert – men noemt dat democratie,

een bank die met medeweten van een socialistische topman fraudeert – men noemt ze Optima,

een stad die miljarden spendeert om overbetaalde sporters hun ding te laten doen en de eigen verpauperde bevolking in favela’s opsluit – men noemt dat de olympische gedachte,

een continent sluit de grenzen voor oorlogsslachtoffers en asielzoekers, omdat het de eigen waarden wil verdedigen – men noemt dat beschaving…

Misschien moeten we een minuut stilte inlassen?

In de wijk waar ik woon, is een boekentil geplaatst: een gebeurtenis die bol staat van de symboliek. De boekentil bestaat uit een uitgeholde boomstam met daarop een houten dak inclusief schouwpijp. De boomstam is afkomstig van een kastanje – een van de vele die tot vorig jaar de Leuvense vest verfraaiden, maar omwille van ziekte geveld moesten worden. Zo is de boekentil een prachtvoorbeeld van recyclage: zoals de boeken uitgeleend en ingeruild worden, zo vindt de gesloopte kastanje een nieuwe bestemming als boekenhuis.

Dat een boom omgebouwd wordt tot boekentil, is zowel vanuit ecologisch als vanuit etymologisch standpunt te verantwoorden. Boeken zijn verwant met beuken, misschien omdat de oudste briefwisseling op van beukenhout gemaakte plankjes plaats vond. Op die beukenhouten plankjes werden tekens gekrast: ze stonden geboekstaafd. Eigenlijk is “boekentil” de perfecte vertaling van “bibliotheek”, dat het Griekse woord voor boek, “biblion”, koppelt aan het Griekse woord voor kist, “thêkê”, zoals ook het Nederlandse “til” oorspronkelijk een zitplaats aanduidt.

De boekentil in mijn wijk is achter een kapelletje geplaatst: de Mariaverering neemt af, hopelijk neemt de boekenliefde toe. Waar men gaat langs Vlaamse wegen, komt men voortaan misschien wel een boekentil tegen. Het is moeilijk om in te schatten hoe groot die verandering is. Het ene boek, de Schrift, wordt ingewisseld voor vele boeken, de verering maakt plaats voor lectuur, het fundamentalisme voor kritiek en twijfel. Misschien leidt de lectuur van vele boeken tot de kritische herontdekking van het ene boek.

De nieuwe boekentil is ingewijd – ja! – met een drankje en een hapje. De burgemeester was er en een van zijn schepenen. En de mensen van de wijk die boeken meebrachten en schonken: schaakboeken en thrillers, romans van Ernest Claes en Hafid Bouazza, van Bernard Malamud en Carlos Ruiz Zafon, en van vele anderen. Lezen betekent ook verzamelen en bijeenbrengen: zou er een samenhorigheid kunnen ontstaan rond boeken, rond de aandacht voor vrije en betekenisvolle woorden?