Opvoeden heeft altijd iets paradoxaals. Doe zoals ik, zegt de opvoeder, word jezelf. Volg mij niet, zoek je eigen pad.

Deze valstrik tekent de opvoeding, want het is onmogelijk om aan het gebod ‘volg mij niet’ te gehoorzamen. Immers: hoe gehoorzaam je? Door te volgen of door niet te volgen? En wat doe je als je niet volgt?

Dezelfde paradox tekent het leren. Een goede leerling beloont de leraar niet door zijn woorden letterlijk te herhalen of zijn gedachten intact over te nemen. Een goede leerling volgt de leraar, maar zijn trouw is niet vrij van ongehoorzaamheid. Hij zoekt zijn eigen weg. Een goede leerling is tegelijk trouw en ontrouw. Hij heeft altijd iets van een apostaat, een afvallige. Zijn volgzaamheid is nooit vrij van ketterij.